Có một câu nói mà mình đọc được gần đây trong cuốn sách của Lý Quí Trung - người sáng lập chuỗi Phở 24: “Người lãnh đạo mạnh mẽ là người biết để người khác dẫn dắt mình.”
Có vẻ nghịch lý chăng: làm sao một người dẫn dắt lại cần được dẫn dắt? Làm sao một người mạnh mẽ lại cần dựa vào người khác?
Nhưng bạn biết không, đó chính là điều phân biệt giữa người giỏi và người giỏi mãi.
. Bill Gates có Warren Buffett.
. Oprah Winfrey có Maya Angelou.
. Steve Jobs có Robert Friedland.
Họ đều là những người ở đỉnh cao, nhưng vẫn chọn học. Họ không bị đe dọa bởi việc có người giỏi hơn mình. Ngược lại, họ tìm đến những người đó như một cách rèn luyện sự khiêm nhường và tầm nhìn.
Và đối với solopreneur - những người vừa là người tạo sản phẩm, vừa là người vận hành, vừa là người tự huấn luyện chính mình - mình cho rằng việc “biết được dẫn dắt” không phải là điểm yếu mà thậm chí nên là một kỹ năng cần có.
Trong giới khởi nghiệp, người ta nói nhiều về tư duy độc lập, nhưng ít nói về tư duy phụ thuộc có chọn lọc:
. Khả năng biết mình cần ai để học.
. Cần gì để soi chiếu.
. Và đâu là giới hạn của cái “biết” hiện tại.
Gần đây, mình được nghe kể về câu chuyện ngắn giữa hai người bạn thế này:
Người A: Tớ thấy mình hiếm khi học được từ ai đó!
Người B: Vì sao thế? Tớ thì ngược lại, tớ thấy ai cũng có gì đó để mình học.
Người A: Vì tớ phải đủ thấy tin tưởng. Ví dụ gần đây tớ nghe một podcast của một người mà tớ thấy rất tâm đắc, sau đó tớ follow người đấy. Đó là người hiếm hoi mà tớ thấy có nhiều ý hay có thể học hỏi được.
Người B: Tớ nghĩ rằng cậu đang ở trạng thái tin rồi mới thấy. Người ấy đang nói chính điều mà bản thân bên trong cậu đã tin rồi, nên cậu tâm đắc và cậu follow tiếp. Còn đôi khi, để học được một người mới, có lẽ ta cần phải thấy, để rồi tin.
Dừng lại ở đây.
Người B có đang nói người A sai không? Không hẳn. Và thực ra, câu chuyện này không phải về đúng sai.
Mà là về giai đoạn.
Trong bối cảnh của cuộc hội thoại này, A là người đã từng trải và có vốn hiểu biết rộng. Người A đã trưởng thành đến mức có thể nhận diện được điều gì cộng hưởng với kinh nghiệm của mình. Đó là dấu hiệu của việc đã xây dựng được một nền tảng niềm tin riêng. Họ không còn nhặt nhạnh mọi thứ người khác nói nữa, mà biết chọn lọc.
Trong tâm lý học, người ta gọi trạng thái này là confirmation bias - xu hướng tìm kiếm và diễn giải thông tin theo cách ủng hộ niềm tin có sẵn. Nghe có vẻ tiêu cực, nhưng nghiên cứu gần đây cho thấy một điều thú vị: confirmation bias không hẳn luôn xấu. Khi đi kèm với khả năng siêu nhận thức - tức là khả năng giám sát và nhận ra khi mình có thể sai - nó lại giúp ta không bị dao động bởi những tín hiệu nhiễu ngẫu nhiên, và bảo vệ những quyết định đúng đắn của mình.
Nhưng nếu người A chỉ dừng lại ở đó, không có khả năng siêu nhận thức để nhận ra “mình có thể sai”, họ sẽ bị giới hạn bởi chính cái mình đã biết.
Và đó là lúc người B nhắc nhở: đôi khi, ta cũng cần dám “thấy để rồi tin” - tức là quan sát điều trái ngược với niềm tin cũ, trước khi vội kết luận.
Hai người bạn này đại diện cho hai trạng thái học hỏi mà mỗi solopreneur đều cần đi qua. Và đó chính là điều mình muốn nói về mentorship:
Trong hành trình solopreneur, không có một cách học duy nhất. Mà có những cách học phù hợp với từng giai đoạn.
Giai đoạn 1: “Tin người khác, để được thấy” - khi bạn cần bản đồ
Đây là giai đoạn đầu của hành trình solopreneur.
. Bạn vừa bắt đầu.
. Chưa có bản đồ rõ ràng.
. Chưa biết mình cần học gì.
Lúc này, thứ bạn cần nhất không phải là kiến thức chi tiết, mà là niềm tin vào một người đã đi qua con đường đó. Bạn chọn một mentor không phải vì họ nói điều bạn đã tin sẵn. Ngược lại, bạn chọn họ vì bạn chưa có gì để tin cả - ngoài việc tin rằng họ biết đường.
Đây là lúc bạn mượn tạm niềm tin của người khác để đi được những bước đầu tiên.
Giống như leo núi trong sương mù. Bạn không thấy đỉnh núi, không biết con đường ra sao, nhưng bạn tin người hướng dẫn viên đã leo đỉnh này nhiều lần. Bạn đi theo họ, không phải vì bạn hiểu tại sao phải đi như vậy, mà vì bạn tin họ biết.
Ở giai đoạn này, nếu bạn cứ hoài nghi, bạn sẽ không bao giờ dám bước chân lên núi. Vì mọi thứ đều mù mịt, bạn chưa có đủ kinh nghiệm để “thấy” được gì cả.
Theo lý thuyết về tâm lý và học tập reinforcement learning: trong những môi trường có nhiều tín hiệu nhiễu, việc tin vào một hướng đi nhất định và không dao động theo mỗi kết quả ngắn hạn lại giúp ta học được nhanh hơn.
Vậy nên, đây không phải hoàn toàn là sự mù quáng mà thậm chí còn là sự khôn ngoan của người mới bắt đầu - biết rằng mình cần một người dẫn đường, và tin đủ lâu để đi được quãng đường cần thiết.
Giai đoạn 2: “Tin cộng hưởng, để đi sâu” - khi bạn đã có kinh nghiệm
Sau 1-2 năm, bạn đã đi được một đoạn đường.
. Bạn đã vấp ngã vài lần.
. Đã thử nhiều cách khác nhau.
. Đã có những lần thành công và thất bại.
Lúc này, bạn bắt đầu xây dựng được niềm tin riêng của mình - dựa trên những gì bạn đã trải qua.
Và đây chính là lúc bạn trở thành người A trong câu chuyện kia.
Bạn không còn tin bất kỳ điều gì người khác nói nữa.
Bạn bắt đầu có tiêu chí: “Điều này có khớp với kinh nghiệm của tôi không?”
Khi nghe một người nói điều gì đó cộng hưởng với những gì bạn đã từng trải, bạn lập tức chú ý. Vì đó không chỉ là lời nói của họ, mà còn là sự xác nhận cho kinh nghiệm của chính bạn.
Ví dụ: Bạn từng vật lộn cả tháng trời để viết content, cố gắng làm nó hoàn hảo trước khi đăng. Rồi một lần bạn đăng vội một bài chưa hoàn thiện, thế mà lại nhận được phản hồi tốt hơn mong đợi.
Sau đó, khi nghe một mentor nói: “Đôi khi, done is better than perfect”, bạn ngay lập tức gật đầu. Vì bạn đã thấy điều đó trong chính hành trình của mình rồi.
Người A đang ở giai đoạn này. Và đây là dấu hiệu của sự trưởng thành - không còn nhặt nhạnh mọi lời khuyên, mà biết chọn lọc dựa trên kinh nghiệm của mình.
Nhưng nguy hiểm của giai đoạn này là gì?
Bạn có thể bị giới hạn bởi chính cái mình đã biết.
Vì bạn chỉ chú ý đến điều gì khớp với kinh nghiệm cũ, những điều mới - những điều có thể mở rộng tầm nhìn của bạn - có thể bị loại bỏ ngay từ cửa.
1 mentor nói ra điều mà trong lòng bạn đã tin nhưng chưa diễn đạt được, bạn sẽ thấy: “Đúng rồi! Đây chính là điều tớ đang cảm nhận!”
Niềm tin cũ của bạn được người mentor giúp làm rõ, làm chắc chắn hơn.
Giai đoạn 3: “Thấy rồi tin, để mở rộng” - khi bạn cần phá vỡ giới hạn
Nhưng nếu chỉ dừng ở giai đoạn 2, bạn sẽ gặp một nguy cơ: vùng học hỏi của bạn bị thu hẹp. Vì bạn chỉ chọn những người nói điều mình đã tin, mọi điều khác, dù có giá trị, cũng có thể bị loại bỏ ngay từ cửa.
Đó là lúc bạn cần một loại mentor khác. Không phải người khiến bạn thấy đồng cảm. Mà là người khiến bạn thấy bất ổn bởi họ có thể nói điều trái ngược với niềm tin của bạn.
Đây là lúc bạn cần học lại cách học. Không phải quay về trạng thái “tin người khác mù quáng” như lúc mới bắt đầu. Mà là học cách tạm gác niềm tin cũ xuống, để quan sát điều mới mẻ với sự tò mò.
Ví dụ: Bạn luôn tin rằng “phải làm việc chăm chỉ mới thành công”. Và thực tế, bạn đã thành công nhờ làm việc không ngừng nghỉ. Rồi một ngày, bạn gặp một người nói: “Tôi làm ít hơn nhiều so với trước, nhưng kết quả lại tốt hơn.”
Phản xạ tự nhiên của bạn là phản đối: “Lười thì sao mà tốt được?”
Nhưng nếu bạn ở trạng thái “thấy rồi tin”, bạn sẽ tò mò hỏi:
“Thú vị nhỉ, làm ít hơn mà hiệu quả hơn ở đâu?”
Rồi bạn quan sát cách người đó làm việc.
. Thấy họ tập trung vào những việc có impact cao, thay vì làm mọi thứ.
. Thấy họ có thời gian để suy nghĩ chiến lược, thay vì chỉ chạy theo task.
. Thấy họ thật sự có kết quả.
Lúc đó, bạn bắt đầu thấy một góc nhìn mới, một cách làm mà trước đây bạn không hề nghĩ tới.
Học ở trạng thái này đòi hỏi ba phẩm chất khó:
Khiêm tốn: thừa nhận rằng mình chưa biết hết, dù đã có kinh nghiệm.
Tò mò: chịu quan sát điều khác với niềm tin của mình, thay vì vội bác bỏ.
Siêu nhận thức: khả năng nhận ra khi mình đang có thể sai, và chủ động tìm kiếm những thông tin trái ngược để kiểm tra lại niềm tin của mình.
Và đây là kiểu học giúp bạn đột phá khỏi giới hạn của chính mình. Vì bạn không còn bị giam trong cái mình đã biết nữa.
Bạn sẽ thấy, ở giai đoạn 1, mentor là người chỉ cho bạn cách làm. Họ nói: “Em nên làm thế này.” Và bạn tin, rồi làm theo.
Ở giai đoạn 2, mentor là người xác nhận những gì bạn đã biết. Họ nói điều bạn đã trải nghiệm, và bạn gật đầu: “Đúng rồi, tôi cũng thấy vậy.”
Nhưng ở giai đoạn số 3 này - giai đoạn “thấy rồi tin” - mentor không còn chỉ đường hay xác nhận nữa. Họ hỏi:
“Tại sao em lại nghĩ rằng cách cũ mới là an toàn?”
“Nếu em không sợ thất bại, em sẽ chọn khác đi chứ?”
“Có phải em đang cố làm điều này để được công nhận, hơn là để đạt mục tiêu thật sự?”
Họ không dạy bạn kỹ năng. Họ giúp bạn nhận ra mô hình tư duy đang điều khiển hành động của mình. Họ chỉ soi ra góc mà bạn chưa từng nhìn tới.
Và rồi, một điều kỳ lạ xảy ra:
Khi bạn học được cách “được dẫn dắt” tốt ở cả ba giai đoạn - tin người khác khi mù mờ, tin bản thân khi đã có kinh nghiệm, rồi lại tò mò để mở rộng - bạn cũng học được cách dẫn dắt người khác tốt.
Không phải vì bạn bắt chước mentor của mình. Mà vì bạn hiểu được cấu trúc của việc dẫn dắt:
Với người mới bắt đầu, bạn không hỏi họ “Em nghĩ sao?” khi họ chưa có gì để nghĩ. Bạn cho họ một con đường rõ ràng để bước đi, để họ có thể tin và theo.
Với người đã có kinh nghiệm, bạn không chỉ đường nữa. Bạn lắng nghe những gì họ đã trải qua, rồi giúp họ nhìn thấy pattern trong chính câu chuyện của họ.
Với người đã trưởng thành nhưng đang bị giới hạn, bạn không xác nhận niềm tin cũ của họ. Bạn hỏi những câu hỏi khiến họ phải dừng lại, nhìn lại, và tự đặt câu hỏi với chính mình.
Từ đây, hẳn bạn có thể tự xác định lại giai đoạn của mình, và nghĩ xem bạn đang cần tìm 1 mentor như thế nào cho giai đoạn của bạn.
Và cũng từ đây, bản thân Dung hiểu hơn câu nói của ông Lý Quí Trung ban đầu về người lãnh đạo và cả leadership. Đó không phải là một vị trí mà là một vòng tròn năng lượng.
Leadership không phải là một vị trí mà là một vòng tròn năng lượng.
Khi bạn học từ ai đó, bạn đang tiếp nhận năng lượng lãnh đạo của họ.
Khi bạn hướng dẫn người khác, bạn đang khuếch đại năng lượng đó ra ngoài.
Và khi bạn dừng lại để học tiếp, bạn đang làm mới chính nguồn năng lượng đó.
Khi trở thành solopreneur và trong vai trò Product Advisor, Dung đã mentor cho khá nhiều người từ người đang làm công ăn lương ở vị trí chuyên viên, đến chuyên gia, huấn luyện viên, nhà sáng lập nhỏ. Họ đến để học cách tạo sản phẩm tri thức, viết lời chào hàng, xây trải nghiệm học.
Nhưng điều mình thấy rõ nhất không phải là họ giỏi ở đâu. Mà là họ học giỏi như thế nào.
Những người tiến bộ nhanh nhất không phải là người thông minh nhất, mà là người biết mình đang ở giai đoạn nào.
. Họ biết khi nào cần tin và đi theo.
. Biết khi nào cần dựa vào kinh nghiệm của mình.
. Biết khi nào cần tạm gác niềm tin xuống để quan sát điều mới.
. Họ biết đặt câu hỏi đúng.
. Biết dừng lại để nghe.
. Biết tìm đến những người giúp họ soi ra điểm mù.
Và rồi chính họ, sau này lại trở thành mentor cho người khác.
Một vòng tròn lãnh đạo mới được hình thành.
Leadership không còn là “tôi dẫn bạn”. Mà là chúng ta cùng được dẫn dắt bởi điều đúng đắn.
Trong thế giới của solopreneur
Nơi không có sếp.
Không có phòng ban.
Không có cấp trên.
Việc tìm “người thầy” chính là cách giữ mình trong quỹ đạo. Nó giúp ta không lạc giữa tự do.
Và mình tin 1 mentor giỏi không phải là người biết hết, cũng không nên kỳ vọng người ấy sẽ biết hết.
1 solopreneur giỏi cũng không phải là người tự mình làm hết, cũng không nên để mình phải làm hết.
Nhưng hãy là người tự mình học hết - học từ người khác, từ học viên, và từ chính trải nghiệm của mình.
Vì chỉ khi ta học cách đi theo, ta mới thật sự biết cách dẫn đường.
Chỉ khi ta dám lùi lại, ta mới dẫn người khác tiến xa.
Câu hỏi phản tư cho bạn:
Trong hành trình hiện tại, bạn đang ở giai đoạn nào?
. Bạn đang cần tin vào một người dẫn đường?
. Hay đang tin vào kinh nghiệm của chính mình?
. Hay đã đến lúc cần tò mò trở lại, để thấy những góc mà niềm tin cũ chưa từng cho phép bạn nhìn tới?
. Và ai đang là người soi chiếu cho bạn?
. Và bạn có đang để cho chính mình được dẫn dắt?